Piše : Mr.sc. Ivan Jovović
Imam posebno zadovoljstvo što sudjelujem predstavljanju zaista kapitalnog izdanja, u kojem je pružena sinteza makedonsko – crnogorskih veza u prošlosti, čiji volumen istovremeno obuhvata jedan širi kontekst južnoslovenske kulture i pismenosti, kao i odnosa crkvenih ustanova koje su detrminisale bitne sastavnice identiteta makedonskog i crnogorskog naroda.
Predmetna publikacija prof.Ilije Veleva u osnovi ima monografski karakter. Prvi put u naučnoj javnosti ova temetika sagledava se i interpretira iz sasvim jedne druge vizure, tj. na osnovu interkulturnih istorijskih veza makedonskog i crnogorskog naroda tokom minulim stoljećima, što svakako nije bilo jednostavno, s obzirom složenost procesa, koji su odredili društvenu strukturu ovih prostora. Profesor Velev preko referentne literature uvodi čitaoca u komplikovane lavirinte političko – crkvenih dešavanja, predstavljajućih preko kulturnoistorijskog i književnostvaralačkog konteksta, nastalih primarno u okrilju crkvenih institucija tokom srednjeg vijeka, završavajući svoju eksplanaciju osvrtom na savremene identiteske izazove Makedonaca i Crnogoraca, koji su, uprkos, teškom političkom nasljeđu ostvarili pravo na vlastiti nacionalni identitet i obnovili državni integritet.
Knjiga profesora Veleva pruža slojevita saznanja o tragovima materijalne kulture i duhovnosti na prostoru današnje Makedonije i Crne Gore, ukazujući da su ovi prostori veoma rano bili integrisani hrišćansko – evropsku civillizaciju, dajući prikaz svih onih bitnih odrednica crkvenog života u Istočnom Iliriku, koje se odnose na kompleksnu crkvenu strukturu tada jedinstvene hrišćanske crkve, kao i brojne jeresi koje su bile zastupljene u prvim stoljećima hrišćanstva i na ovim prostorima. Kroz prizmu kontinuiteta i tradicije profesor Velev daje moguća objašnjenja kako su neka učenja i vjerovanja, pa makar i u apokrifnim formama opstala gotovo do savremenog doba. Nakon velike seobe naroda nestala su prvobitna hrišćanska sjedišta na ovim prostorima doseljenjem naših predaka na prostore Makedonije i Crne Gore, gdje je postepeno, pa i stoljećima tekao proces simbioze starosjedilačkog iliro-romanskog stanovništva i novodoseljenog slovenskog, što je uslovilo novi obrazac hristijanizacije, što je podrazumijevalo novu misiju crkve.
Zahvaljujući vizantijskom državnom okviru u kojem su se više vjekova nalazili prostori današnje Makedonije i Crne Gore omogućena je transmisija vjerske, filozofske, umjetničke i naučne misle, kako to apostrofira profesor Velev, što se naročito manifestovalo interaktivnim vezama, na polju slovenske pismenosti i kulture,a koja se uporedo razvijala uprkos supermaciji Konstantinopolja i Rima. Detaljno je objašnjenja uloga slovenskih prosvjetitelja Ćirila i Metodija, i njihovih sljedbenika,tj. učenika, čijom djelatnošću je slovenski jezik još IX stoljeću dobio sakralni karakter, kako u Istočnoj, tako i u Zapadnoj crkvi. Na taj način je glagoljica iz Ohrida došla u Duklju, zbog čega je krsni list crnogorske istorije i književnosti Ljetopis Popa Dukljanina bio u napisan na slovenskom jeziku. Za razliku od Makedonije koja kao rasadnik slovenske pismenosti ima značajan volumen pisane riječi na glagoljci, a potom ćirilici, na prostoru Duklje nije u kamenu ostao bilo koji trag na glagoljici, pa rasutu baštinu dukljanske tradicije nalazimo čak na Sinaju, gdje su pronađeni psaltiri i misali na glagoljici iz XI i XII vijeka pisani rukom “Dimitrija grešnika” iz Duklje, kao i njegovih saradnika.
Profesor Velev u ovoj radnji jasno pokazuje da intenzitet duhovnih i kulturnih veza ne mora nužno biti povezan sa geografskom bliskošću ili ekonomskom razmjenom među narodima i državama, već su primarne misije onog tipa koje sadrže crkveni ili politički karakter. Potvrdu navedenog imamo djelu svetitelja Ćirila i Metodija, čija je misija integrisala cijeli slovenski svijet, zbog čega je njihovo djelo ugrađeno u same temelje evropske hrišćanske civilizacije.
Autor objašnjava da je makedonski prostor dominantno bio izložen duhovno – kulturnom modelu Vizantije, dok se Duklja, odnosno Zeta prvobitno našla u latinskoj sferi uticaja, sve do dolaska Nemanjića na ovo područje. Ipak, crkvene institucije poput Ohridske arhiepiskopije, kao i Dukljansko – barske nadbiskupije, a potom Crnogorske mitropolije od kraja XV vijeka, bile su ne samo vjerski centri, nego i nosioci državno – pravnih i narodnih tradicija. Iz tog razloga makedonska nacionalna kultura počiva na djelima Ohridske duhovne i književne škole, kao što crnogorska srednjevjekovna kulturna baština počiva rimokatoličko – pravoslavnoj osnovici, od Ljetopisa Popa Dukljanina do Oktoiha. Kao odličan poznavalac života Pravoslavne i Katoličke crkve na ovim prostorima, profesor Velev sabrao je u ovoj knjizi veliki broj pisanih izvora koji determinišu kulturno – istorijski kontekst na kojem počiva srednjekovni duhovni izraz na makedonskom i crnogorskom prostoru, sa svim onim zajedničkim karakteristikama i poveznicama, ali i distinkcijama, s obzirom različite razvojne tokove makedonske i crnogorske duhovnosti i kulture.
U iscrpnoj interpretaciji, manirom iskusnog naučnog radnika, autor hronološkim metodom objašnjava složenost društvenih procesa, s obzirom da su ovi prostori ne samo često mijenjali državne okvire, nego i civilizacijske obrasce, pa u ovom djelu nailazimo na objašnjenja globalnih fenomena u ondašnjoj Evropi i njihovih refleksija na ovim prostorima. Tako, na primjer, u jednom od poglavlja ove knjige, zapažamo neke od uzroka interslovenske dezintegracije, koja je od početka XII stoljeća uslovljena izraženom konfrontacijom na relaciji Rim – Carigrad, s obzirom da se jedan dio slovenskog svijeta našao vizantijskoj, a drugi u latinskoj sferi uticaja, što vremenom stvaralo duboki jaz među južnoslovenskim narodima.
Predmetna publikacija gotovo da nije izostavila niti jednu ličnost ili djelo koja su na posredan ili neposredan način organski povezana sa makedonskim i crnogorskim prostorom. Ovdje želim da naglasim da je autor u ovoj knjizi istovremeno dao kratak prikaz bogoslovskih, filozofskih, i književnih ostvarenja na staroslovenskom jeziku sa makedonskog prostora, o kojima crnogorska stručna javnost do izlaska iz štampe je veoma malo znala ili imala površna saznanja. Obuvaćena su crkvena učenja i njihove modifikacije, te razložno razmatran međusobni odnosi svjetovnih i crkvenih vlasti, kao i prilagođavanje crkvene jurisdikcije interesima svjetovne vlasti, uključujući i sva ona opšta mjesta koja su temeljno odredila život hrišćanskih crkava, poput pada Carigrada 1453. godine.
Posebna pažnja u knjizi data je srednjevjekovnoj srpskoj državi i crkvi, tj. Žičkoj arhiepiskopiji, a kasnije Pećkoj patrijaršiji u odnosu na majku crkvu Ohridsku arhiepiskopiju, kao i na crkvenu tranziciju katoličanstva ka pravoslavlju u Duklji odnosno Zeti, te okolnostima koje su uslovile stvaranje samostalne Pravoslavne crkve u Crnoj Gori za vrijeme dinastije Crnojevića. Upravo na razmeđi XV i XVI vijeka kulturna razmjena slovenske pismenosti je tada išla u obrnutom pravcu, staroslovenska štampane liturgijske knjige crnogorski štampari su distribuirali širom Makedonije, gdje je očigledno postojao širok krug čitalačke publike.
Preteći kulturnoistorijske tokove, profesor Velev zaključuje da su i makedonski i crnogorski narod bili predmet otvorenih asimilatorskih težnji okolnih naroda i država. Takvi projekti imaju za cilj da provincijalizuju makedonsku i crnogorsku kulturu, s jedne strane, a da reprezentativno kulturno nasljeđe prisvoje i liše nacionalne atribucije koja pripada makedonskom i crnogorskom narodu, sa druge strane. Nedostatak , kao i prilično zakašnjelo utemeljenje kulturnih i naučnih ustanova u Makedoniji i Crnoj Gori otvorilo je prostor takvim tendencijama, mada kolektivna tj. narodna memorija bila je prepreka planiranom memorocidu.
Za razliku od balkanske isključivosti drugih nacionalnih kolektiviteta, savremeni makedonski i crnogorski nacionalni identiteti sadrže I baštine u svojoj supstanci različite interkulturne slojeve, s obzirom da je bivstvovanje makedonskog i crnogorskog naroda odredio limes, tj. graničnik civilizacija Istoka i Zapada, na kojem je nakalemljena originalnost, pa samim tim prepoznatljivost ovih naroda.
Objavljena knjiga predstavlja uspješnu sintezu ukupnih makedonsko – crnogorskih odnosa kroz istoriju, koja svojom sadržinom otvara i neke nove perspektive u sagladavanju istih. Na primjer, i dalje ostaje za nauku otvoreno pitanje zbog čega su pojedine znamenite ličnosti sa crnogorskog prostora u objašnjenju zemlje svog porijekla isticali da su “ od predjela makedonskih”, poput štampara Božidara Vukovića Podgoričanina u XVI vijeku ili crnogorskog vladike Mardarija u XVII vijeku. Kada se još uzme u obzir pripovjetka Stjepana Mitrova Ljubiše “Kanjoš Macedonović” imamo pouzdane indikatore da je upotreba ovog naziva na crnogorskom prostoru imala neko posebno značenje, na koje možda baš profesor Velev u nekoj budućoj radnji posvećenoj makedonsko – crnogorskim odnosima pruži adekvatan odgovor.
