Piše: Mustafa Canka

Iako je jedno od najbogatijih vodnih bioraznolikosti na kontinentu, nad Skadarskim jezerom se nadvilo mnogo opasnosti. Ispuštanje otpadnih voda s obje strane granice, nelegalno odlaganje otpada, kao i ribolov ilegalnim metodama, samo su neki od velikih problema koje ima ovo zajedničko dobro, resurs i potencijal Crne Gore i Albanije.

Krajem prošle godine iz lokalne uprave u Skadru je saopšteno da uskoro kreće realizacija veoma važnih projekata koji će imati snažan uticaj na razvoj turizma. Kako se navodi, riječ je o izgradnji tri skele na obalama Skadarskog jezera, te ceste koja će od Skadra preko naselja Široka i Zogaj voditi prema granici sa Crnom Gorom.

“Ovo je samo prvi korak ka povratku nesmetane plovidbe Skadarskim jezerom i rijekom Bojanom”, ocijenio je poslanik vladajuće Socijalističke partije u albanskom parlamentu Benet Beci.

 

I poslanik u Skupštini Crne Gore Fatmir Đeka je uvjeren da bi otvaranje graničnog prelaza Ckla-Zogaj bilo blagotvorno po cijelu Krajinu, područja u barskoj opštini na obalama Skadarskog jezera, iz kojeg se stanovništvo konstantno raseljava. On očekuje da će zajednički prelaz biti u funkciji ove godine, jer su mu, kako navodi, na pitanje postavljeno u crnogorskom Parlamentu iz Ministarstva unutrašnjih poslova odgovorili da su sve pripreme u tom smjeru već obavljene, a počeli su i radovi na terenu.

Sporazum između vlada Crne Gore i Albanije o otvaranju tog graničnog prelaza za međunarodni drumski i jezerski putnički saobraćaj je potpisan u Skadru 3. jula 2018. godine.

Predavač na Univerzitetu “Ljuiđ Gurakući” (Luigj Gurakuqi) u Skadru dr Agron Ibrahimi kaže da je evidentno da se posljednjih godina ulažu napori da se valorizuju potencijali Skadarskog jezera. “U komunističkom periodu politika tog grada i države Albanije se praktično svodila na ’bježanje’ od jezera. Sada se to mijenja, jer se konačno razumjelo da su to zapravo ’pluća grada Skadra’, ali je istovremeno sve više izazova”, dodaje on.

Kako navodi, perspektiva jezera je sve neizvjesnija zbog problema sa otpadnim vodama, pritisaka na njegovu obalu, deponovanja otpada i plastike, te ribolova ilegalnim metodama.

Na zabrinjavajući trend smanjenja prosječne dubine jezera upozorio je poznati pomorski kapetan iz Skadra Ismet Teli. “Krajem 50-ih prosječna dubina na našoj strani je iznosila 12,8 metara, dok se prema mjerenjima koja sam izvršio 2008. godine ispostavilo da je 7,6 metara. Dakle, postoji značajan gubitak zapremine za više od pet metara. I taj se proces nastavlja”, kaže on.

Za početak očistiti jezero i spriječiti nelegalni lov

Odlukom Savjeta ministara, odnosno Vlade u Tirani Skadarsko jezero je 2005. godine proglašeno Parkom prirode, a godinu kasnije albanski dio jezera je uključen na Ramsar listu područja pod nazivom “Skadarsko jezero i rijeka Bojana”. U ovom jezeru ima 34 vrsta autohtonih riba, od kojih je sedam endemskih, a najpoznatije su šaran (krap) i jegulja.

Ali, ekolozi i predstavnici civilnog društva, kao i građani Skadra tvrde da je jezero izloženo konstantnoj devastaciji i traže hitnu intervenciju lokalne i centralnih vlasti.

“Prije svega mislimo na potrebu da se jezero očisti od plastike i otpada. Hvale je vrijedno ulagati u izgradnju novih skela i rekonstrukciju puteva, ali je najnužnija stvar čišćenje od svih vrsta otpada. Ono danas, nažalost, više liči nekoj rijeci, nego najvećem jezeru na Balkanu”, smatra mještanka Skadra Vjolca Ymeri. 

To najviše osjećaju ribari na albanskoj strani jezera. Ribar iz Široke, Ardi Dervishi, kaže da za ulov ribe sada mora ići blizu granice s Crnom Gorom. “Mnogo je manje popularnog krapa, a neke vrste riba su praktično nestale. Tu, prije svega, mislim na jesetru (alb.blini), odnosno na ribu čija su jaja najtraženiji kavijar”, navodi on ističući da je ribarima ranije poseban problem predstavljao ulov ribe generatorima, pa čak i dinamitom, a sada tihim transformatorima.

I gradonačelnica Skadra Voltana Ademi je nedavno na društvenim mrežama javno osudila ovaj, kako je nazvala, uznemirujući fenomen. Ona je naglasila da ilegalni lov nanosi štetu rijetkoj fauni najvećeg jezera na Balkanu, te pozvala policiju da sprovodi zakon.

Albanija svake godine na Skadarskom jezeru uvodi moratorijum na lov na sve vrste ribe od početka aprila do kraja juna. Međutim, čini se da ilegalni ribolov cvjeta tokom cijele godine.

Da su „krivolov i upotreba nedozvoljenih sredstava za izlov ribe u rijeci Bojani, naročito korišćenje zamki za ribe, negativno uticali na migratorne vrste riba u jezeru”, konstatovano je i u Planu upravljanja Skadarskim jezerom u Albaniji. U studiji koju su pod pokroviteljstvom EU pripremile albanske, crnogorske i međunarodne organizacije, navedeno je i da upravljanje ribljim fondom u jezeru dodatno pogoršava nedostatak efikasnog prekograničnog planiranja. U posljednjih pet godina, sud u Skadru je sudio u samo 13 predmeta za kazneno djelo “nedozvoljen ribolov”, a za koje je predviđena kazna od dva mjeseca do dvije godine zatvora.

Prema riječima direktora Službe zaštićenih područja – Skadar (Administrata e zonave të mbrojtura – Shkodër) Agima Dardhe, tokom posljednje dvije decenije ilegalni lov, u kombinaciji s drugim utjicajima poput promjena u zalihama hrane, kvalitetu vode, klime i zabrinutosti zbog ljudskih aktivnosti, doveo je do smanjenja biološke raznolikosti.

“Ovi elementi su uticali na smanjenje ribe u jezeru, ali je svakako interesantno da je u porastu broj vodenih ptica. Prema istraživanju koje smo sproveli sredinom januara ove godine, taj broj prelazi 40.000”, rekao je on.

Istovremeno zvanične procjene govore da se količina ulovljene ribe kreće u posljednjoj deceniji u rasponu od 20 do 25 tona godišnje, što je čak 10 puta manje nego početkom 1990-ih.

Menadžerka Ekološkog centra Arhus u Skadru Alminda Mema rekla je da je ilegalni ribolov na Skadarskom jezeru imao katastrofalne posljedice.

„Ova pojava nije imala samo negativan uticaj na životnu sredinu, već je imala i društvene i ekonomske posljedice. Jer, smanjenjem količine i kvaliteta ribljeg fonda, smanjuju se i mogućnosti redovnih ribara da zarade za život“, pojasnila je ona. 

Prema podacima Organizacije za upravljanje ribarstvom u Skadru (Organizata e Menaxhimit Peshkimit në Shkodër – OMP), na albanskoj strani Skadarskog jezera ima oko 200 licenciranih ribara.

No, neki ribari tvrde da postoji uhodana šema za ilegalni lov, a koju predvodi upravo šef te institucije Arjan Činari (Arjan Çinari) i njemu bliski ljudi unutar organizacije.

Prije vođenja OMP-a, Činari je bio policajac. On je 2006. godine uhapšen od strane Službe interne revizije pod optužbom za zloupotrebu službenog položaja. Sud je odbacio ove optužbe.

Upitan o navodima da njegova organizacija iznuđuje novac od lokalnih ribara, Činari je negirao bilo kakvu zloupotrebu.

Naglasio je da je otkako je OMP preuzeo kontrolu nad jezerom, ilegalni ribolov uz pomoć generatora potpuno prestao.

Otpadne vode i plastika u jezeru i institucionalna ravnodušnost

Oko 140.000 stanovnika živi na obalama Skadarskog jezera na albanskom dijelu čije otpadne vode završavaju u jezeru.

Takođe, na stotine ugostiteljskih i drugih privrednih objekata su izgrađeni na obali jezera, i oni ne samo što kanalizacijom devastiraju bioraznolikost područja, već deponuju otpad u jezero.

Gotovo svi ovi objekti rade sa septičkim jamama i one zagađuju podzemne vode koje su direktno povezane s jezerom i rijekom Bojanom.

Najveći dio otpadnih voda iz grada Skadra otiče u jezero, dok se za sada prečišćavaju tek one iz naselja Široka i Zogaj. Sredstva od 20 miliona eura za uređenje kanalizacije je osigurala Njemačka razvojna banka (KfW). Ovaj projekt je krenuo krajem 2019. godine, a očekuje se da će biti završen naredne godine. 

Bioraznolikost i prirodni resursi Skadarskog jezera ugroženi su ne samo nezakonitim lovom i zagađenjem, već i lošim upravljanjem prostorom.

Novinarka Fatjona Mejdini smatra da državni organi Albanije snose ključnu odgovornost za nemar i zatvaranje očiju pred nezakonitim pojavama. „Upravljanje ribarstvom nadležno pripada Ministarstvu poljoprivrede, dok je zaštita i upravljanje resursima Skadarskog jezera i rijeke Bojane u nadležnosti Ministarstva turizma i zaštite životne sredine, te Nacionalne agencije za zaštićena područja i Inspekcije prostora. “Preplitanje nadležnosti omogućava tim institucijama da izbjegnu direktnu odgovornosti, ostavljajući prostor za zloupotrebe”, ističe Mejdini.

Prema njenim riječima, svim ilegalnim aktivnostima na jezeru je zajednička institucionalna ravnodušnost u rješavanju ovih problema.

“To pokazuje i činjenica da su posljednji statistički podaci o ribljim fondovima u jezeru prikupljeni u vrijeme komunističkog režima. Tada su nadležna tijela za ribarstvo prikupljala svake godine podatke o ulovu ribe, stvarajući tako solidnu osnovu za upravljanje faunom u jezeru”, napominje Mejdini.

Zajedničko dobro, ali malo zajedničkih aktivnosti

Skadarsko jezero i rijeka Bojana su, uz rijeke Cijevnu i Grnčar, zajedničke vode Crne Gore i Republike Albanije.

Ekološke organizacije iz ovih država su godinama pokušavale da utiču na svoje vlade na potrebu uspostavljanja integralnog pristupa u upravljanju ovim vodama.

Da je problem zajednički, konstatovale su i Akademija nauka Albanije i Crnogorska akademija nauka i umjetnosti koje su još 2005. godine pokrenule projekat „Regulacija režima voda Skadarskog jezera i toka rijeke Bojane“. Kako su ocijenili akademici, nepovoljni hidrološki režim jezera i Bojane postao je glavna prepreka za racionalno korišćenje potencijala cijelog ovog područja.

Vlada Crne Gore je, u skladu sa Okvirnim sporazumom potpisanim u Skadru 3. jula 2018. godine u okviru aktivnosti zajedničkog sastanka dviju vlada, formirala Komisiju za saradnju u oblasti vodoprivrede.

Kako je za potrebe ovog istraživanja saopšteno iz Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, Crnogorska Komisija se do sada sastala 13 puta kako bi analizirala stanje u zajedničkim vodama Crne Gore i Albanije. 

Navodi se takođe da su do sada održana dva zajednička sastanka crnogorsko-albanske Komisije, ali da nije bilo nekih konkretnih dogovora o pitanjima koja se odnose na Skadarsko jezero.

“Očekujemo da će se u najskorijem roku stvoriti uslovi za organizovanje neposrednog sastanka u cilju sprovođenja zajedničkih aktivnosti i rješavanja problema na ovom pojasu. Na sastanku će, pored ostalog, biti razmatrana pitanja oko aktivnosti na očuvanju kvaliteta voda, zaštita od poplava, uređivanja vodotoka, kao i pronalaženja fondova za finansiranje pomenutih aktivnosti“, kažu u Vladi Crne Gore.

Gradonačelnica Skadra Ademi smatra da je saradnja s Crnom Gorom dobra i učinkovita. “Uvijek je postojala vrlo dobra koordinacija s crnogorskom stranom kada su bili u pitanju programi ili intervencije koji su se odnosili na Skadarsko jezero kao zajedničko dobro ovih susjednih zemalja”, rekla je ona.

No, dr Ibrahimi ocjenjuje da su česte poplave na ovom području pokazatelj da se jezerom i Bojanom i dalje upravlja na neadekvatan i neplanski način. “Zato se, čini mi se, još uvijek u upravljanju prednost daje principu saniranja šteta, a ne dobrom planiranju. I to nas potom mnogo više košta”, naglašava dr Ibrahimi.

Preko 250.000 ljudi, s obje strane granice, svake godine strahuju od poplava u okolini Skadarskog jezera i delti rijeke Bojane.

One se ponekad, kao što je to bio slučaj 2010. dešavaju i dva puta u toku jedne godine što nanosi ogromnu štetu imovini građana/ki i plodnom području. Za potpunu dekontaminaciju zemljišta je potreban duži vremenski period, kao i značajna sredstva. 

Do poplava oko Skadarskog jezera dolazi zato što Drim otežava isticanje Bojane iz jezera, pa u njemu naraste vodostaj koji plavi okolna područja. Ono što je takođe važno za razumijevanje uzroka poplava u okolini jezera jeste činjenica da je posljednjih decenija, zbog taloženja nanosa i odlaganja otpada, značajno smanjena propusna moć korita Bojane.

„Skadar i okolinu jezera možemo jednom zauvijek spasiti od poplava tako što će se produbiti i očistiti korito Bojane. To je najlakše uraditi uz podršku evropskih fondova“, kaže kapetan Teli.

Prema njegovim riječima, na ovaj način bi se omogućio ulaz trgovačkim i turističkim brodovima u jezero, te podstakao razvoj cijelog ovog basena.

Dok se na tako nešto već decenijama čeka, jezero koriste krijumčari s obje strane granice. To su početkom 90-tih godina prošlog vijeka bili šverceri goriva, a sada su vode najvećeg jezera na Balkanu postale “magistrala kanabisa”. Ova vrsta droge stiže iz Albanije, a trgovci su i albanski i crnogorski državljani.

Samo tokom prošle godine policije Crne Gore i Albanije su na jezeru zaplijenile nekoliko stotina kilograma kanabisa.

Jer, Skadarsko jezero nipošto ne smije biti poligon kriminalaca, već dobro očuvan i mudro korišćen prekogranični ekosistem, te područje bogatog kulturnog pejzaža, koje pruža velike mogućnosti za saradnju i održivi razvoj.

Daljani otežavaju migraciju ribe

Metalne konstrukcije isprepletane mrežom (ili kako ih u Albaniji nazivaju daljani), koje su postavljene nedaleko od mjesta gdje izvire Bojana, spriječavaju migraciju ribe u i iz jezera. Ove pregrade naročito loše utiču na ionako ugroženu jegulju, te na lov ulcinjskih ribara na toj rijeci.

Tokom istorije je pokušano regulisanje korišćenja daljana. Zapisano je da je 1908. godine opština Skadar od toga zarađivala 36 hiljada francuskih franaka, što je bio veliki novac.

Za vrijeme Knjaževine Crne Gore potpisan je ugovor sa Skadarskim sandžakom kojim je određeno da se tri dana u godini, kada migriraju jegulja i skakavica, podignu pregrade da bi se riba nesmetano mogla kretati Bojanom i dalje prema moru, odnosno da bi i Ulcinjani mogli loviti.

Dakle, i prije više od 140 godina vlasti u Crnoj Gori i Albaniji su znali vrijednost resursa i jezera i Bojane za privredu i stanovništvo ovog područja i njihovog korišćenja u obostranom interesu.

Mustafa CANKA

Istraživačka priča je podržana kroz projekat “SOS Skadar lake – Keeping the Montenegrin Wilderness Wild” kojeg sprovodi Centar zaštitu i proučavanje ptica, a finansira Partnerski fond za ugrožene ekosisteme (CEPF). Cilj projekta je obezbjeđivanje dugoročne zaštite nacionalnog parka Skadarsko jezero.