U Crnoj Gori, ali i regionu, teško je naći grad koji je tokom samo jednog vijeka čak tri puta mijenjao ne samo položaj centra, već i kompletnog urbanog jezgra, kao što je to slučaj sa Barom. Ovaj fenomen definisao je grad pod Rumijom uporedo i kao jedno od najmlađih većih urbanih naselja na crnogorskom primorju i kao grad koji krasi reprezentativno srednjevjekovno arhitektonsko nasleđe.

IZVOR: POGLED
FOTO: Anto BAKOVIĆ

O urbanističkom razvoju i prostornom planiranju Bara u periodu tokom kojeg se “selio” sa okomitog uzvišenja udaljenog pet kilometara od mora do same obale Barskog zaliva, pa potom još jednom “pomjerao” nekoliko kilometara prema sjeverozapadu zbog izgradnje luke, teško je danas naći referentnijeg sagovornika od Nebojše Miloševića, autora važećeg DUP-a Topolice (urbanog jezgra novog Bara,op.a.), i arhitekte angažovanog u svojstvu projektanta i stručnog nadzora na rekonstrukciji velikog broja kulturnih dobara Bara od kapitalnog značaja.

U razgovoru za Pogled, Milošević ističe da je za razumijevanje aktuelne urbanističke slike Bara neophodno poznavanje specifičnog istorijata urbanističkog razvoja grada.

“Da bi se bolje sagledala postojeća urbanistička slika nekog grada, pored prirodnih karakteristika i geografskog položaja potrebno je upoznati i istorijat urbanističkog razvoja grada. Ovdje možemo dati jedno podsjećanje na istorijat graditeljstva na ovim prostorima, na prostorima opštine Bar, kako bi pokušali da obrazložimo nastanak i formiranje gradskih urbanih nukleusa, koji su opredjeljivali razvoj grada u različitim vremenskim periodima. Prije svega treba istaći da istorijski nije precizno ni utvrđen period nastanka grada na ovom području. Postoje indicije da je na ovim prostorima bilo naselje i u Ilirsko doba, a sa sigurnošću se to može reći u Rimsko doba. Od svog nastanka, pa sve po današnjih dana, na ovom području su se preplitale razne civilizacije i kulture. Od rimske i vizantijske kulture, preko srednjovjekovnih kultura, do modernih ostvarenja i rješenja XX odnosno sada XXI vijeka.

Ovaj prostor, Bar, odnosno Stari Bar, u sklopu jedne regionalne saobraćajne mreže istočne i sjevernoistočne balkanske obale, predstavljao je, a i danas predstavlja, značajnu tačku i veoma pogodan geografski položaj. Relativno pogodnim putevima, kroz jedan duži istorijski period, ovo područje je bilo povezano sa svim značajnim raskrsnicama duž jadranske obale, kao što su: Drač i Skadar, na jugu, i Kotor i Dubrovnik na sjeveru. Oni se vezuju sa zaleđem balkanskog poluostrva preko Skadarskog jezera, Duklje i Podgorice, na jednu stranu na “Onogošt” (Nikšić) i Trebinje, a na drugu stranu na Rašku, Berane, Peć, Prizren.

Glavne prepreke pri povezivanju Bara sa zaleđem predstavljaju planinski masivi, Rumija, Sutorman, Sozina, koji su i danas veoma značajni elementi kod svakog prostornog planiranja razvoja grada. Teritorija Bara, kompletno područje koje danas zahvata opština Bar, se prostirala od Dobre Vode prema jugu i Ulcinju, preko barskog polja i Topolice, do Ratca i “Bogorodice ratačke”, koja se prostorno na sjeveru prostirala do Petrovca na moru (odnosno stare “Lastve”). U zaleđu se područje prostiralo do planinskih grebena Rumije, Sozine, Sutormana I Lisinja, a pojedina područja i naseobine (naselja) su se nalazila i nalaze se i na drugoj strani ovih planinskih masiva prema obalama Skadarskog jezera. Kada se gleda u prostornom smislu ovakvo područje je nametnulo jedan longitudinalni pravac razvoja grada, duž morske obale. Ovakvom pravcu razvoja Bara su se suprostavljali, ili bolje rečeno da su ga nadopunjavali, nekoliko ortogonalnih pravaca, odnosno područja razvoja koja su zalazila duboko u zaleđe u kopno”, objašnjaava na početku razgovora za Pogled Milošević.

On ističe da se urbanisticki razvoj Bara može istorijski i prostorno posmatrati ili definisati “kroz tri faze, tri cjeline, odnosno kroz tri poteza u jednom nizu ili kroz tri doba u razvoju jednog grada, i to stari grad Bar - Novi bar (Pristan) - Bar (Topolica).

U geografskom smislu, pod imenom Stari Bar podrazumijeva se tvrđava u kojoj je začet danas najveći primorski grad Crne Gore ali i varošica koja se izvija uz njene bedeme i okolna naselja. Posmatrano iz istorijskog aspekta, grad koji je nekada živio opasan i danas sačuvanim monumentalnim bedemima bio je u srednjem vijeku važan trgovački centar i arhiepiskopsko sjedište u kojem su stolovali kraljevi. Šta u urbanističkom smislu odlikuje stari grad Bar i da li je moguće povući bilo kakvu paralelu između starog i novog Bara?

“Stari grad Bar predstavlja jedno izuzetno urbanisticko rješenje, koje je izdržalo “probu vremena” i koje je odolijevalo i godinama i vjekovima. Na ovoj strmoj, približno trougaonoj površini, koja je vremenom dograđivana skoro sa svih strana, nailazimo na saobraćajnu mrežu, koja, iako nepravilnog oblika, podsjeća na izvjesnu pravilnost i planiranje, tokom svog nastanka i razvoja. Plan starog grada indicira na postojanje deformisane mreže antičkog urbanističkog planiranja, sa ulicama postavljenim približno upravno jedan na drugu. S obzirom na izvjesnu geometrijsku pravilnost, očigledno je da ulična mreža nije slučajno postavljena, već da je planski trasirana u kasno-antičko ili možda neko poznije doba. Iz same potrebe proširenja grada, kasnije se u okolini samog grada formiralo nekoliko manjih urbanih nukleusa: Podgrad, Bartula, Varoš, Gretva, Brbot i dr. Prvi urbanistički nukleusi su bili i manje tvrđave kojima su uglavnom branjeni prilazi Baru: Haj Nehaj, Bogorodica ratačka, Golo Brdo, kao najranija utvrđenja ili one podignute u tursko doba (koje su se zvale tabije): Ribnjak, Crni Krš i Ljubin Grad.

Kao druga faza u urbanističkom razvoju grada podrazumijeva se selidba na obalu i izgradnja naselja Pristan...

“Kraj ili početak kraja, u prvom periodu razvoja se može uzeti 1878.godina, kada je cnogorska vojska je, pod komandom knjaza Nikole, oslobodila stari grad Bar. Silazak iz starog grada na morsku obalu i početak formiranja novog Bara se može uzeti kao početak XX vijeka ili preciznije 1912. godina kada su i poslednji stalni stanovnici napustili stari grad Bar. Na obali mora, neposredno ispod brda Volujice, oko pristaništa koje je tu egzistiralo, počelo je formiranje novog naselja. Formiranje Luke Bar, potreba za razvojem pomorskog i željezničkog saobraćaja su opredjeljujući uslovi za izmještanje grada iz Starog Bara, na novu lokaciju, novi Bar odnosno Pristan.
Prvi urbanistički plan za novi Bar je uradio italijanski inžinjer Coen Cagli (Koen Kalji), pocetkom proslog vijeka, 1905-1906. godine, čime su određene osnovne smjernice razvoja jednog novog grada, za to vrijeme modernog, trgovačkog i pomorskog grada. Plan je obuhvatao prostor od brda Volujica na jugu do rijeke Željeznice, odnosno do granice sa austrijom, na sjeveru. Plan je precizno definisao prostor nove luke, gradski centar sa trgom i ortogonalno postavljenim ulicama.
Definisan je i prostor oko dvorca na Topolici, turisticki prostori kao i prostor za dalji razvoj grada. Kralj Nikola je 1910. godine i zvanično postavio kamen temeljac za izgradnju novog grada, novog Bara - Pristana. Saobraćaj kao osnovni faktor koji uopšte formira jedan grad, gdje je dobro planirano saobraćajno, odnosno urbanističko rješenje od suštinskog značaja za razvoj grada i normalno odvijanje života. Tako je bilo i sa novim Barom - Pristanom.

Osnovni pravci razvoja grada su predodređeni sa dvije glavne saobraćajnice povučene upravno jedna na drugu, a koje na neki način egzistiraju i danas. to su saobraćajnica Volujica, Novi Bar – “biskupada” i Željeznička stanica, Raskrsnica – dvorac ”Topolica”, to su takozvani “Krsti putova”. U trouglu između ovih ulica i morske obale je planirano gradsko jezgro, sa stanovanjem i svim ostalim centralnim aktivnostima, kao i zaleđe, koje je planom definisano kao “zona Franca”. Trasa željezničke pruge i glavna saobraćajnica su bile definisane u zaleđu novog grada. Novi Bar - Pristan je egzistirao do sedamdesetih godina prošlog vijeka, kada je definitivno napušten za potrebe razvoja “Luke Bar”.

U poslednjoj selidbi grad se premješta na Topolicu, lokaciju koja je, na neki način, bila određena kao najreprezentativniji dio opštine samom činjenicom da su na njoj svoje palate podizali poslednji osmanski upravitelj Bara Selim beg Mustafić i crnogorski kralj Nikola I Petrović odnosno, nakratko, njegov zet i budući srpski kralj Petar I Karađorđević. Na “silazak” urbanog jezgra grada na najatraktivniji dio obale čekalo se do 70-ih godina prošlog vijeka...

“Polovinom XX vijeka profesor Somborski je uradio smjernice koje predstavljaju početak planiranja prostora na novoj lokaciji, na Topolici, sa glavnom saobraćajnicom planiranom upravnom na obalu mora i odvajanjem luke od grada. Ovim predlogom je nametnuta nova površina razvoja ili dodatna osovina razvoja grada, kao i trasa, kojom je planirano da se grad Bar odvoji od Luke Bar. Prvi generalni urbanistički plan, GUP Bara, koji je urađen 1970.god. predstavlja prvi značajni dokument te vrste, kojim su postavljene osnove modernog planiranja grada. Ovaj plan, sa svojim rješenjima, uglavnom nastavlja sa pomjeranjem grada prema sjevero-zapadu i tako definiše centar grada na Topolici i glavne saobraćajne tokove paralelno sa morskom obalom.
Nakon zemljotresa na crnogorskom primoriju, 1979.godine, je dat novi značajan podsticaj razvoja grada, koji je uglavnom usmjeravan revizijom GUP-a Bar iz 1985.godine. U sklopu tehničke pomoći Ujedinjenih Nacija, za područja zahvaćena zemljotresom, UNCHR je sa svojom stručnom ekipom ljudi, na nivou eksperata, rukovodio izradom novih urbanističkih planova za prostor Južni Jadran u periodu od 1983. do 1985. godine.
Prof. Ciborovski, kao glavni naučni savjetnik i prof. Radogna, kao glavni planer, su kao međunarodni eksperti Ujedinjenih Nacija, u saradnji sa stručnim licima i institucijama iz Crne Gore i Jugoslavije, rukovodili izradom novog, odnosno revizijom GUP-a Bar 1985. godine”.

Po čemu je specifičan taj Generalni urbanistički plan novog Bara?

“Ovaj plan je urađen kao nova generacija urbanističkih planova i prostornog planiranja, nova planerska metodologija, koja se u to vrijeme koristila u Evropi i svijetu, a koja je dobrim dijelom prilagađena našem sistemu, našem podruciju i specifičnim problemima. Ovim planom, koji nije urađen za kompletno područje opštine, su definisane površine, odnosno područja razvoja grada. Moze se reći da su, između ostalih značajnih elemenata, osnove karakteristike ovog plana, novo pomjeranje centra prema sjeveru, uvođenje gradske zaobilaznice, koja još uvijek nije izgrađjena i definisanje velike lučko-industrijskog zone. Od izrade prvog plana na ovim prostorima je prošlo skoro 100 godina, a moglo bi se reći da centar grada Bara jos uvijek nije precizno utvrđen ni definisan plan pazvoja kompletnog područja”, zaključio je Milošević.

Nebojša Milošević

Nedavno izabrani predsjednik Skupštine Inženjerske komore Crne Gore Nebojša Milošević diplomirao je arhitekturu na sarajevskom fakultetu 1980. godine. Tokom 35-godišnje karijere projektovao je veliki broj objekata u barskoj opštini, bio angažovan kao planer i recezent na izradi velikog broja urbanističkih planova i kao projektant i stručni nadzor na rekonstrukciji velikog broja kulturnih dobara Bara.
U javnosti je poznat i po bogatoj košarkakoj karijeri tokom koje je biran za najboljeg sportistu Barai najboljeg košarkaša Crne Gore.

{galerija}obale/2017/2/pogled{/galerija}